In India heeft het nationale debat over de groepsverkrachtingen een nieuwe zondebok gevonden: de Bollywoodfilm. Want zorgen die wulpse filmmeisjes niet voor een erg onvriendelijk vrouwbeeld? Sterren trekken alvast het boetekleed aan.
Op 29 december 2012 stuurde Shahrukh Khan, India’s populairste acteur, deze tweet de wereld in: ‘Verkrachting weerspiegelt seksualiteit zoals onze cultuur en maatschappij die heeft gedefinieerd. Het spijt me heel erg dat ik deel uitmaak van deze cultuur.’
De acteur reageerde op de Delhi Gangrape, die op dat moment wereldwijd het nieuws beheerste. Zes mannen verkrachtten een 23-jarige studente in een bus in New Delhi en lieten haar voor dood achter op straat. Twee weken later bezweek de vrouw in het ziekenhuis aan haar verwondingen.
‘Het spijt me dat ik een man ben’, twitterde Khan een paar uur na haar overlijden. De Brad Pitt van India, vooral bekend van zijn rollen als romantische held, richtte zich tot zijn vrouwelijke volgers. ‘Ik beloof dat ik zal vechten met jullie stem.’
Niet eerder sprak een Indiase filmster zich zo expliciet uit over de positie van vrouwen in India. Khan riep voorzichtig de vraag op of Bollywoodfilms verantwoordelijk zouden kunnen zijn voor verkrachtingen. De acteur, over wie wordt gezegd dat hij meer fans heeft dan Tom Cruise, stond niet alleen in zijn denkwijze.
‘Als filmmaker moet ik me afvragen of de industrie waartoe ik behoor medeverantwoordelijk zou kunnen zijn voor het propageren van deze mindset’, schreef regisseur Farhan Akhtar dezelfde week in het tijdschrift India Today, doelend op de representatie van vrouwen in Bollywoodfilms. ‘Helaas moet ik concluderen dat het antwoord ja is.’
Het was een wrange start van het jaar waarin de Indiase filmindustrie zijn 100ste verjaardag zou vieren. Sinds in 1913 de eerste zwart-witfilm in première ging, ontwikkelde Bollywood – een samentrekking van Bombay en Hollywood – zich tot een miljardenindustrie die jaarlijks zo’n duizend films produceert, het dubbele van zijn Amerikaanse tegenhanger.
Vorig jaar werden in India ruim 3 miljard bioscooptickets verkocht. De films zijn populair in het Midden-Oosten, Azië en Rusland en veroveren sinds enkele jaren ook publiek in het Westen. Adviesbureau Ernst & Young verwacht volgend jaar een omzet van 3,76 miljard euro. Ter vergelijking: de omzet van het veel rijkere Hollywood was in 2012 twee keer zoveel.
Het jubileumjaar van Bollywood gaat gepaard met pijnlijke cijfers over de positie van vrouwen in India. Vorig jaar riep de juridische nieuwsorganisatie Trustlaw het land uit tot slechtste plaats van alle G20-landen om als vrouw te wonen. Geschat wordt dat er elke twintig minuten een vrouw wordt verkracht. In de hoofdstad zijn sinds december 806 aangiften van verkrachtingen gedaan – honderd meer dan in heel 2012.
Het geweld tegen vrouwen in India is steeds vaker onderwerp van discussie. In Bombay heeft de politie maatregelen getroffen. Meer surveillance op straat en nachtelijke controles van busjes en taxi’s moeten vrouwen beter beschermen. Vorige maand diende de gemeenteraad een voorstel in om winkeliers te verbieden etalagepoppen in lingerie neer te zetten, omdat die mannen zouden opwinden.
‘In Bollywood betekent nee geen nee. Mannen krijgen altijd hun zin, als ze maar achter vrouwen aan blijven jagen’
In de media wordt regelmatig de vraag opgeroepen in hoeverre Bollywoodfilms een deel van de schuld dragen. Films zouden te ‘opgesekst’ zijn, de traditionele Indiase waarden en normen ver te zoeken. Vrouwen zouden te veel als lustobjecten worden neergezet.
Een heet hangijzer zijn bijvoorbeeld de item songs, bedoeld om een film te promoten. In de videoclips dansen schaarsgeklede vrouwen op liedjes met uitdagende teksten. ‘I know you want it, but you never gonna get it’, zingt een buikdansende actrice in Sheila Ki Jawani (letterlijk: Sheila’s jeugdigheid), terwijl ze links en rechts mannen in gouden giletjes van zich afstoot.
In vergelijking met westerse films stelt het weinig voor. Een videoclip van Rihanna bevat meer drugs, bloot en seks dan een gemiddelde Bollywoodfilm. Maar volgens de Indiase feministe Urvashi Butalia gaat het propageren van vrouwenhaat verder dan alleen via uiterlijke vertoon. ‘In Bollywood betekent nee geen nee’, zei ze tegen The Australian. ‘Mannen krijgen altijd hun zin, als ze maar achter vrouwen aan blijven jagen.’
Butalia wijst op de verkrachtingsscènes die vanaf de jaren zeventig een vast onderdeel van Bollywoodfilms gingen vormen. Bekende, populaire acteurs vertolkten de rol van schurk in films als Uljhan (1975) en Mera Jawab (1985). Ze verkrachtten vrouwen om wraak te nemen en ze te onderwerpen aan hun autoriteit. Niet zelden ging een dergelijke scène in de bioscoopzalen gepaard met luid gejuich vanuit het publiek.
Urvashi Butalia heeft uitvoerig geschreven over genderstereotypering in zowel Indiase als westerse media en is als consultant betrokken bij mensenrechtenorganisatie Oxfam. De uitspraken van Khan en Akhtar waren voor haar een jubelmoment. ‘Normaal gesproken zijn Bollywoodsterren alleen bezig met hun eigen carrière en geld verdienen’, aldus de vrouwenrechtenactiviste.
Butalia was vooral blij omdat acteurs in India, meer nog dan in het Westen, een enorme invloed hebben op het publiek en daardoor onderwerpen bespreekbaar kunnen maken. Een goed voorbeeld is Aamir Khan, een acteur die bekend werd in de jaren negentig en tientallen films en prijzen op zijn naam heeft staan. Sinds vorig jaar stelt Khan in zijn eigen talkshow taboeonderwerpen aan de kaak. Niet alleen geweld tegen vrouwen, maar ook seksueel misbruik, abortus en corruptie komen voorbij.
Kijkcijfers wijzen uit dat zijn show elke zondag bijna eenderde van de huishoudens in India bereikt. Niet zonder succes: zijn aandacht voor illegale abortuspraktijken leidde tot een snellere vervolging van dokters in de deelstaat Rajasthan. In juni nodigde het parlement hem uit te komen praten over de gezondheidszorg in India.
Het zijn onderwerpen die in geen enkel opzicht tot zijn beroepsveld behoren. Toch krijgt Aamir Khan een grote mate van autoriteit toegewezen. In september 2012 haalde hij de cover van de Aziatische versie van Time Magazine. ‘Can an actor change a nation?’ vroeg het tijdschrift zich af.
Hoewel verkrachtingsscènes in Bollywoodfilms sinds de jaren negentig minder voorkomen, komt vrouwenonderdrukking inmiddels op andere manieren aan de orde. Zo betoogt onder andere vrouwenactiviste Shabana Azmi. ‘Grove teksten, voyeuristische camerahoeken, foto’s van decolletés, blote navels en swingende heupen beroven vrouwen van hun autonomie,’ verkondigde de actrice onlangs op Twitter.
Azmi, voornamelijk bekend van arthousefilms, zet zich in voor een sterkere representatie van vrouwen in Bollywoodfilms. ‘In een land waar babymeisjes worden geaborteerd is het de verantwoordelijkheid van de filmindustrie een positief beeld van vrouwen neer te zetten. Zodat mensen inzien dat dochters geen last zijn, maar een zegen,’ zei de 61-jarige actrice onlangs tegen Bollywood life.
Ze ziet item songs als een ‘commerciele exploitatie’ van films die de stereotypering van vrouwen in stand houden. Vrouwen zouden volgens Azmi vaker een dragende rol moeten krijgen en niet alleen een ‘leuk cadeautje voor de held’ moeten spelen. Als voorbeeld noemt zij The Dirty Picture (2011), dat volgens haar precies laat zien wat er in de filmwereld gebeurt. De film gaat over een actrice die er alles aan doet beroemd te worden en met mannen het bed induikt om hogerop te komen. Voor de camera hoeft ze alleen sensueel te bewegen en haar lippen te tuiten. Als niemand haar meer wil, sterft ze aan een overdosis.
De regisseur baseerde The Dirty Picture op het waargebeurde verhaal van Silk Smitha, een Zuid-Indiase actrice die bekend stond om haar erotische rollen. De film had een bruto omzet van 15 miljoen euro en ontving twaalf prijzen, de meeste voor hoofdrolspeelster Vidya Balan. Voornamelijk werd de film geprezen vanwege zijn ‘nieuwe geluid’ in een samenleving die wordt gedomineerd door mannen.
Maar er was ook kritiek. De producenten moesten van het ministerie van Informatie en Omroep 59 stukken schrappen voordat de film op televisie mocht worden vertoond. Hij zou obscene scènes bevatten en Balan zou als sekssymbool een verkeerd beeld geven aan het publiek. Het is een ironie die symbool staat voor de verandering die gaande is in de Indiase filmwereld.
In het Westen staan Bollywoodfilms nog steeds bekend om hun melodramatische karakter, met kleurrijke zang- en dansscènes vol metaforische verwijzingen. De bekendste kaskraker is misschien wel Mother India (1957), over een arme plattelandsvrouw die in haar eentje twee zoons opvoedt en allerlei problemen overwint. Het is een mix van actie, romantiek, drama, komedie en musical. Precies volgens het recept van de klassieke ‘masala’ – genoemd naar het gelijknamige Indiase kruidenmengsel.
Dit soort verhalen bood in India een vorm van escapisme voor de lagere klasse. Tegelijkertijd waren de films toegankelijk voor een breed publiek. Een rondvliegende duif of twee bloemen die elkaar streelden: voor kinderen was het een lieflijk beeld, maar de oplettende ouder zag een symbolisering van de liefdesdaad tussen man en vrouw. Het waren films waar het hele gezin naar kon kijken.
Maar sinds de eeuwwisseling zijn toon en thematiek aan het veranderen. Waar vroeger de Indiase traditie een grote rol speelde, is tegenwoordig meer plaats voor thema’s als homoseksualiteit (My Brother Nikhil, 2005) en dyslexie (Taare Zameen Par, 2007). Voorheen bleven dit soort onderwerpen gereserveerd voor de artistieke en minder goed bezochte filmhuisfilms, nu beginnen ze door te dringen tot de commerciële massaproducties.
‘Grove teksten, voyeuristische camerahoeken, foto’s van decolletés, blote navels en swingende heupen beroven vrouwen van hun autonomie’
De omslag in Bollywoodfilms is te verklaren uit de ontwikkeling van India zelf. De economie van het land groeit hard. Door de opkomst van een welvarende middenklasse zien filmmakers en producenten zich genoodzaakt aan te sluiten bij een nieuw pu- bliek: de jonge Indiër met een eigen mening en een brede, wereldser blik.
Het betekent dat de films realistischer worden, maar ook dat ze meer zijn doordrongen van een westers gedachtegoed en explicieter zijn. Er wordt meer gekust en vrouwen komen al lang niet meer volledig bedekt in beeld. Dat is wennen voor een maatschappij die conservatieve normen hanteert als het gaat om de manier waarop vrouwen zich horen te gedragen en kleden.
Filmsterren doen sinds december hun best de maatschappelijke discussie op gang te houden. Op 20 april gingen honderden mensen in New Delhi de straat op toen een 5-jarig meisje was verkracht. Ze protesteerden tegen het trage optreden van de politie nadat de ouders het kind als vermist hadden opgegeven.
‘Woede tegenover de politie is gerechtvaardigd, maar we moeten dieper graven om te begrijpen waarom we zo’n vrouwenhatende, zieke maatschappij aan het worden zijn’, schreef Shabana Azmi.
Ook Amitabh Bachchan, de bekendste Bollywoodster met meer dan 200 films op zijn naam, liet op zijn blog zijn mening horen. ‘De daders zouden moeten worden overgeleverd aan het publiek’, vond hij. ‘Gevangenissen zijn geen oplossing. Opsluiting verandert niets aan hun manier van denken.’
De Delhi gang rape is inmiddels vertaald naar het toneel. De Zuid-Afrikaanse scriptschrijver Yael Farber bracht het stuk naar de Londense planken en gaf het de titel Nirbhaya – naar de naam die de media het slachtoffer gaven voordat haar identiteit bekend werd. Het is Hindi voor ‘de onbevreesde’.
Vrouwelijke Bollywoodsterren die te maken hebben gehad met seksuele intimidatie komen in het stuk aan het woord. ‘Het hele idee is dat erover wordt gepraat’, zei Farber onlangs tegen The Guardian. ‘Laat het geen nederlaag zijn dat dit meisje is gestorven. Laat het juist een mogelijkheid zijn om vooruit te komen.’
Nirbhaya is tot en met 26 augustus te zien in The Assembly Hall in Edinburgh. Een opvoering in India staat gepland op 16 december, precies een jaar na de verkrachting.
In Bollywood is een film in de maak. Kill the Rapist zal niet over de verkrachting zelf gaan, maar over een meisje dat wraak neemt. De hoofdrolspeelster is momenteel hard aan het trainen in de martial arts om de Indiase versie van Uma Thurman uit Kill Bill te worden. Producent Siddharta Jain: ‘Als deze film ook maar één potentiele verkrachter beïnvloedt, is ons werk al gedaan.’
Dit artikel verscheen in de Volkskrant. Bekijk hier het artikel in PDF: pagina 1, pagina 2.
